Λαγκάδια Αρκαδίας - Σύνδεσμος των εν Αττική Λαγκαδινών

Έρευνα - κείμενο - φωτογραφίες: Δημήτρης Τσαλκάνης

Ο ναός των Παμμεγίστων Ταξιαρχών αποτελεί τη μητρόπολη των Λαγκαδίων. Χτίστηκε το 1808 πάνω σε προϋπάρχοντα μικρότερο ναό. Ο παλαιότερος αυτός ναός πιθανότατα χτίστηκε στα τέλη του 17ου αιώνα και τα μόνα μέρη του που είναι ορατά από έξω, είναι η κεντρική και η νότια αψίδα του ιερού που έχουν και διαφορετική λιθοδομή και τεχνοτροπία από το υπόλοιπο κτήριο.

Το σημερινό κτήριο κατασκευάστηκε το 1808 από τον κοτζαμπάση των Λαγκαδίων Ιωάννη Παπαγιαννόπουλο (Δεληγιάννη). Μαζί με τον ναό του Προδρόμου κατασκευάστηκαν σε διάστημα 40 ημερών λόγω χρονικού περιορισμού που έθεσε η Οθωμανική διοίκηση. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο Δεληγιάννης διαπραγματευόταν αρκετό καιρό νωρίτερα την κατασκευή των δύο ναών με τον Πασά της Τρίπολης, ενώ ταυτόχρονα οι Λαγκαδινοί μάζευαν μυστικά τα υλικά για το χτίσιμο. Ο Πασάς έδωσε τελικά την άδεια τον χειμώνα του 1808 και περιθώριο 40 μέρες ώστε να δυσκολέψει την κατασκευή των ναών. Οι Λαγκαδινοί έχοντας τα υλικά και την πείρα δεν δυσκολεύτηκαν να ολοκληρώσουν και τους δύο ναούς μέσα στην προθεσμία.


Γενική άποψη του ναού των Ταξιαρχών από νότια.	Η Νοτιοδυτική γωνία του ναού.

Ο ναός υπέστη μεγάλες καταστροφές όταν ο Ιμπραήμ εισέβαλε και έκαψε τα Λαγκάδια το 1825. Λόγω αυτών των καταστροφών, το κτήριο φαίνεται να επισκευάστηκε εκτενώς τη δεκαετία του 1830-40 οπότε μάλλον απέκτησε τη σημερική του εικόνα, τη μορφή των ανοιγμάτων του, καθώς και τον τρούλο. Σχετική επιγραφή υπάρχει στο ανώφλι της κεντρικής δυτικής εισόδου όπου είναι σκαλισμένη η χρονολογία "1841". Το μικρό καμπαναριό στην ΝΔ γωνία κατασκευάστηκε ίσως και αυτό εκείνη την περίοδο. Τέλος, το μεγάλο καμπαναριό με το ρολόι, στα ανατολικά του ναού, κατασκευάστηκε το 1910 με χρήματα των Λαγκαδινών της Αμερικής οι οποίοι απέστειλαν και τον μηχανισμό.

Ο ναός των Ταξιαρχών είναι εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο. Έχει διαστάσεις περίπου 20x12 μέτρα. Η επιφάνεια των εξωτερικών τοίχων με την καλοδουλεμένη ημιλαξευτή λιθοδομή αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα δουλειάς των Λαγκαδινών μαστόρων.

Χαρακτηριστικό είναι ότι, όπως και σε πολλούς ναούς σε άλλα μέρη της Ελλάδας, οι τοίχοι φέρουν πλήθος διακοσμητικών στοιχείων, μοτίβων και επιγραφών.

Τα στοιχεία αυτά, μπορούν να διαχωριστούν σε σε δύο γενικές κατηγορίες: α) στις επιγραφές και β) στα διακοσμητικά.

Επιγραφές: Εντοπίζονται εντιχοισμένες διάφορες επιγραφές και στις 3 πλευρές του ναού δεδομένου ότι η 4η, η βόρεια, σχεδόν ακουμπά στον φυσικό βράχο και η πέτρα είναι καλυμμένη με ασβεστοκονίαμα. Πολλές από τις επιγραφές είναι αρκετά δυσανάγνωστες ή κατεστραμμένες σε μεγάλο βαθμό. Κάποιες από αυτές είναι πιθανόν να βρίσκονται σε δεύτερη χρήση από τον παλαιότερο ναό. Με εξαίρεση τη μαρμάρινη επιγραφή στο υπέρθυρο της νότιας εισόδου, που τοποθετήθηκε σχετικά πρόσφατα, οι υπόλοιπες διαπιστωμένες επιγραφές είναι 9. Η βασικότερη από αυτές βρίσκεται στη δυτική όψη του ναού, πλάι στην κεντρική είσοδο και είναι η κτητορική. Είναι λαξευμένη σε έναν λίθο, το αριστερό μέρος του οποίου καταλαμβάνει μία ανάγλυφη παράσταση με έναν μεγάλο σταυρό και δύο διακοσμητικούς ρόδακες εκατέρωθεν της βάσης του. Στο δεξί μέρος βρίσκεται η επιγραφή που έχει αλλοιωθεί σοβαρά λόγω της φθοράς του λίθου πιθανότατα εξαιτίας της φωτιάς που έπληξε το κτήριο στα χρόνια της επανάστασης. Διακρίνεται καθαρά όμως η χρονολογία ανέγερσης (1808) καθώς και μερικοί ακόμη δυσανάγνωστοι χαρακτήρες.

Μία ακόμη επιγραφή με τη χρονολογία 1808 βρίσκεται στα αριστερά της νότιας εισόδου. Κάτω από τη χρονολογία υπάρχει δυσανάγνωστη επιγραφή.

Οι υπόλοιπες επιγραφές που βρίσκονται στον ναό είναι κυρίως αφιερώσεις. Περιλαμβάνουν κατά κύριο λόγο μάλλον ονόματα, αυτόνομα ή συνοδευόμενα από σταυρούς ή ρόδακες. Τα ονόματα αυτά ανήκαν είτε σε κάποιους από τους χτίστες του ναού ή σε ιερείς που θέλησαν να κάνουν μία αφιέρωση. Σε μία πρώτη προσπάθεια ανάγνωσης αυτών των δυσανάγνωστων επιγραφών μπορούμε ίσως να διακρίνουμε ονόματα όπως "Δημήτριος Πάνου(ή Φανού;)", "Γιωργάκης Δημητ(ρίου)(;)", "Παναγιωτάκης Γιάννη" καθώς και μερικά αρχικά. Τα ονόματα ακολουθούν το συνηθισμένο για την εποχή πατρωνυμικό σύστημα κατά το οποίο αντί επιθέτου αναφέρεται το όνομα του πατρός.


Η κτητορική επίγραφή της δυτικής πλευράς με τον σταυρό αριστερά και δεξιά τη χρονολογία (1808) και μερικούς ακόμα δυσανάγνωστους χαρακτήρες.	Μία από τις επιγραφές στη κόγχη του ιερού. Πρόκειται για αφιέρωση τον Λαγκαδινό Παναγιωτάκη του Γιάννη (ΠΑИΑ / ΓΙωΤΑ / ΚИC ΓΙ / ΑИΗ)

Διακοσμητικά: Στη δεύτερη αυτή κατηγορία συναντάμε τα διακοσμητικά στοιχεία διαφόρων ειδών. Καταρχάς υπάρχουν τα αρχιτεκτονικά διακοσμητικά στοιχεία όπως οι δύο ταινίες που διατρέχουν τους τοίχους, κυρίως τη νότια όψη (η μία στο κάτω μέρος του τοίχου και η άλλη στο ύψος των παραθύρων) και αποτελούνται από ειδικά επεξεργασμένους λίθους που προεξέχουν της υπόλοιπης τοιχοδομής. Σε πολλά σημεία αυτής της ταινίας διακρίνονται διακοσμητικές εγχάρακτες γραμμές.

Στην ανατολική όψη, κάτω ακριβώς από την κορυφή της στέγης, υπάρχει μεγάλου μεγέθους ψευδοκουφική διακόσμηση που αποτελείται από 21 πήλινες πλάκες, τοποθετημένες έτσι ώστε να δημιουργούν ανάμεσά τους τρίγωνα. Σε αυτά τοποθετήθηκαν τριγωνικά λαξευμένοι λίθοι που λειτουργούν και ως μετόπες. Στον μεσαίο λίθο της κάτω σειράς υπάρχει χαραγμένος σταυρός.

Η νότια και κεντρική αψίδα του ιερού, που είναι και το μόνο σωζόμενο μέρος του αρκετά παλαιότερου ναού, έχουν πλούσια διακόσμηση. Η χρήση των λίθων γίνεται με τέτοιον τρόπο ώστε το χρώμα τους και η υφή τους να δημιουργούν διακοσμητικές ταινίες και επιφάνειες. Υπάρχουν επίσης και περίτεχνα λαξευμένες οριζόντιες ταινίες καθώς και κάθετες που λειτουργούν ως διακοσμητικοί κιονίσκοι. Σε ειδικά διαμορφωμένα πλαίσια στις αψίδες, βρίσκονται εντοιχισμένες οι επιγραφές και τα διάφορα σύμβολα. Συνήθως οι πλάκες αυτές περιτριγυρίζονται από κεραμικά στοιχεία ή από ανάγλυφες ταινίες και κιονίσκους. Στο πάνω μέρος αυτών των δύο αψίδων υπάρχει πλούσιος κουφικός διάκοσμος από τριγωνικούς λίθους και τριγωνικές κεραμικές πλάκες σε επίπεδα, χαρακτηριστικό που τονίζει την ιδιαίτερη παλαιότητα αυτού του τμήματος του ναού.


Η περίτεχνη διακόσμηση της κορυφής της κεντρικής αψίδας του ιερού που είναι μέρος του παλαιότερου ναού.	Ο μαρμάρινος εσταυρωμένος της νότιας εισόδου.

Άλλου είδους διακοσμητικά είναι τα ανάγλυφα και τα χαράγματα. Το πιο χαρακτηριστικό από τα ανάγλυφα είναι ο μαρμάρινος εσταυρωμένος που βρίσκεται πάνω από τη νότια είσοδο σε ειδικά διαμορφωμένη κόγχη του τοίχου και ίσως χρονολογείται στην περίοδο επισκευής του ναού στο δεύτερο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Στα ανάγλυφα σημαντική θέση κατέχουν αυτά της ανατολικής όψης, στον τοίχο πάνω από τις αψίδες του ιερού. Διακρίνονται -σε τουλάχιστον 15 λίθους- ανάγλυφοι γυναικείοι μαστοί που αποτελούν τυπικό αντιβασκανικό σχέδιο της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής και που συμβολίζει την αφθονία των αγαθών. Σε έναν λίθο πάνω από τη βόρεια αψίδα διακρίνεται ένα ανάγλυφο κεφάλι σωζόμενο σε μέτρια κατάσταση, ένα επίσης παραδοσιακό αντιβασκανικό σύμβολο.

Υπάρχουν ακόμη και αρκετά διακοσμητικά σχέδια και μοτίβα. Από τα πιο σημαντικά είναι οι δύο μορφές που βρίσκονται χαραγμένες σε λίθο κοντά στη νότια είσοδο του ναού. Είναι χαραγμένες αρκετά άτεχνα και απεικονίζουν πιθανότατα τους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ, στους οποίους είναι αφιερωμένος ο ναός και οι οποίοι έχουν απεικονιστεί από τον λαϊκό τεχνίτη ως φουστανελοφόροι.

Επίσης, εκατέρωθεν της νότιας εισόδου υπάρχουν ανάγλυφα φίδια που απαντώνται συχνά στη λαϊκή τέχνη ως σύμβολο προστατευτικό.

Τα υπόλοιπα σχέδια είναι κυρίως σταυροί, ρόδακες ή συνδυασμοί αυτών των δύο. Σε λίθο της ανατολικής πλευράς που δεν βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση, απεικονίζεται με απλές γραμμές ένα τετράποδο ζώο. Τέλος υπάρχουν αρκετά φυτικά μοτίβα (φύλλα, κλαδιά) που είναι και αυτά αποδοσμένα γραμμικά.


Οι δύο φουστανελοφόρες μορφές τις νότιας εισόδου. Απεικονίζουν πιθανότατα τους Ταξιάρχες Μιχαήλ και Γαβριήλ.	Ανάγλυφο κεφάλι (αριστερά) και ανάγλυφος γυναικείος μαστός (δεξιά) στην ανατολική πλευρά, που αποτελούν παραδοσιακά αντιβασκανικά σύμβολα.

Το εσωτερικό του ναού είναι σχετικά λιτό χωρίς πολλές τοιχογραφίες. Οι τοίχοι καλύπτονται ως επί το πλείστον με διακοσμητικά μάρμαρα. Στην ανατολική πλευρά δεσπόζει το περίτεχνο, ξύλινο τέμπλο.

Το ρολόι των Ταξιαρχών χτίστηκε το 1910 με αρκετά έντονο το νεοκλασικό στοιχείο το οποίο φαίνεται ιδιαίτερα στους πεσσούς και τα προεξέχοντα γείσα.