Ιωάννης Βαλτής (1888 – 1950)
ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΛΤΗΣ: Ένας πρωτοπόρος γιατρός στη μάχη εναντίον της φυματίωσης
του Γιάννη Χ. Τσιαούση
Χειρουργού, Επ. Καθηγητή Ιατρικής
Σχολής Παν/μίου Κρήτης
Θα χρησιμοποιήσω εισαγωγικά ένα απόσπασμα από την ομιλία του Άγγελου Δεληβορριά στο αναπλασμένο Μουσείο του Νίκου Καζαντζάκη στη Μυρτιά Ηρακλείου πριν περίπου ένα χρόνο. «…O τόπος μας είναι ένας τόπος πασίγνωστος για τα ανεξόφλητα χρέη του προς όσους του έχουν προσδώσει κάποιο ουσιαστικό κύρος….Κάπως έτσι μπορεί να εξηγηθεί ο τρομακτικά περιορισμένος αριθμός των δημόσιων, ιδιωτικών, δημοτικών ή κοινοτικών Ιδρυμάτων που προστατεύουν, μελετούν, προβάλλουν και αναδεικνύουν την προσφορά διακεκριμένων μορφών του πνεύματος και της τέχνης…». Είναι αυταπόδεικτο, ότι η αναφορά στον Ιωάννη Βαλτή μέσα από το άρθρο αυτό, δεν μπορεί να υποκαταστήσει την αναγκαιότητα που αναδεικνύεται από τη διαπίστωση του Διευθυντή του Μουσείου Μπενάκη. Γι’ αυτό, ας θεωρηθεί όχι ως η ελάχιστη τιμή, αλλά ως η άκρως επιβεβλημένη υποχρέωση απέναντι στον σπουδαίο και πρωτοπόρο γιατρό που αφιέρωσε τη ζωή του στην αντιμετώπιση της φυματίωσης, της μεγαλύτερης μάστιγας της δημόσιας υγείας, όχι μόνο της χώρας μας αλλά και της υφηλίου, την εποχή εκείνη.
O Ιωάννης Βαλτής, με καταγωγή από τα Λαγκάδια Αρκαδίας, γεννήθηκε στην Αθήνα στις 16 Oκτωβρίου του 1888. Σπούδασε Βιολογία και Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ μετά το πέρας των σπουδών του και κατά τη διάρκεια του Α` Παγκοσμίου Πολέμου (1914-18) συμμετείχε ως γιατρός του ελληνικού στρατού στην Υγειονομική Γαλλική Αποστολή που είχε έλθει στην Ελλάδα, υπό τον διακεκριμένο καθηγητή Arnaud. Για τις υπηρεσίες που προσέφερε εκείνη την περίοδο τιμήθηκε το 1917 από το γαλλικό κράτος με τον Σταυρό του Ιππότη της Λεγεώνας της Τιμής και με ειδικό μετάλλιο για την συνεισφορά του στην αντιμετώπιση των επιδημιών.
Μετά τον πόλεμο (1920), προσκλήθηκε από το Γαλλικό Ινστιτούτο Pasteur και το Νοσοκομείο «Laennec» όπου συνεργάσθηκε με κορυφαίους επιστήμονες της εποχής εκείνης (Calmette, Bernard, Baron κ.ά.) σε θέματα πρόληψης, μετάδοσης και θεραπείας της φυματίωσης. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Γαλλία ανελίχθηκε στις διάφορες βαθμίδες της ερευνητικής και νοσοκομειακής ιεραρχίας ενώ με την πρωτότυπη εργασία του στη βασική έρευνα (διαπλακουντιακή μετάδοση, ανοσολογική απάντηση κτλ) και σε συνεργασία με τον καθηγητή Calmette και τον L. Negre συνέβαλε στην παρασκευή του εμβολίου BCG για την πρόληψη της φυματίωσης.
Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης το 1930 έγινε Καθηγητής Φυματιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Παν/μίου Αθηνών. Με αφορμή αυτό το γεγονός, και προλογίζοντας το πρώτο πανεπιστημιακό σύγγραμμα Φυματιολογίας (τίτλος: Η Φυματίωσις εις Κλινικά Μαθήματα) που συνέγραψε ο Ι. Βαλτής στην Ελλάδα, ο Καθηγητής Leon Bernard υπογραμμίζει: «Θα μου επιτραπή επωφελούμενος της ευκαιρίας ταύτης να εκφράσω την χαράν μου, διότι την διδασκαλίαν της Φυματιολογίας εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών ανέλαβεν ο αγαπητός μου κ. Βαλτής, διότι μου φαίνεται -θα μου το επιτρέψει αναμφιβόλως- ότι χάρις εις την αδιάκοπον και γόνιμη δραστηριότητά του, η διδασκαλία του θα αποτελή οιονεί την μακρυνήν αντήχησιν της διδασκαλίας μου, ήτις δίδεται εις την Φυματιολογικήν Κλινικήν των Παρισίων». Αναφερόμενος τόσο στην ερευνητική συμβολή, όσο και στην κλινική εμπειρία του συγγραφέα σε άλλο σημείο αναφέρει: « Το έργον περιέχει υπό μορφή κλινικών μαθημάτων ολόκληρον την ιστορίαν της φυματιώσεως, ιστορίαν τελείως μεταβληθείσαν κατά τους τελευταίους χρόνους, ου μόνον δια των κατακτήσεων της μικροβιολογίας, εις τας οποίας ο κ. Βαλτής, εν συνεργασία μετά του διδασκάλου του, του διαπρεπούς Calmette, παρέσχε προσωπικήν συμβολήν αξιόλογον, αλλά και δια της μεταμορφώσεως της κλινικής ερεύνης της οφειλομένης εις την ανακάλυψιν των ακτίνων Roentgen. O κ. Βαλτής ήτο ο πλέον ενδεδειγμένος να εκθέση τα αγαθά του τεχνητού πνευμοθώρακος, καθώς και των νεωτέρων θεραπευτικών αγωγών- βιολογικών και χημικών, αίτινες ήλθον να αυξήσουν τα αποτελέσματα της αεροθεραπείας και της λοιπής υγιεινοδιαιτητικής αγωγής».
Παράλληλα με τα διδακτικά του καθήκοντα, ο «ευπατρίδης» της Φυματιολογίας – όπως αποκαλείται ο Βαλτής στον Oδηγό Μνήμης που εκδόθηκε το 2003 με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την έναρξη λειτουργίας του Νοσοκομείου «Σωτηρία»- αφιερώθηκε στην ανάπτυξη του Φυματιολογικού Κέντρου του Νοσοκομείου που είχε καθαρά ερευνητικό χαρακτήρα, με δικά του εργαστήρια και πλήρη αυτοδυναμία και χρησιμοποιούσε 150 από τις 1000 κλίνες περίπου που διέθετε το μεγαλύτερο Νοσοκομείο της χώρας εκείνη την εποχή. Στην ίδια έκδοση αναφέρεται ότι η αφοσίωση, η εργατικότητα και η προσωπικότητα του Βαλτή σημάδεψαν την πορεία του Νοσοκομείου για τις επόμενες δύο δεκαετίες. Συγκέντρωσε ερευνητές και κλινικούς, δίδαξε φοιτητές της Ιατρικής και νοσηλευτές και καθιέρωσε τη «Σωτηρία» ως Κέντρο Αναφοράς για τη φυματίωση.
Ως επιστέγασμα και αναγνώριση της επιστημονικής του προσφοράς είναι ο διορισμός του -το 1948- στη θέση του Διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου Pasteur, αντικαθιστώντας τον R. Boisseau.
Το έργο του Βαλτή διακόπτεται απότομα εξαιτίας της νόσου του, που έκανε την εμφάνισή της την πρωτοχρονιά του 1950. Μετά από ένα επεισόδιο κοινής βρογχοπνευμονίας εμφάνισε ίκτερο και σαν να προφήτευε ο ίδιος το τέλος του, άρχισε από τις πρώτες μέρες της εμφάνισής του να συζητά για καρκίνο του ήπατος και απόφραξη των χοληφόρων οδών. Σε γράμμα του L. Negre στην κ. Βαλτή μετά το θάνατο του συζύγου της, ο οποίος επήλθε στις 24 Απριλίου 1950, ανέφερε ότι ο Saberol του είχε πει ότι, μόνος του ο ασθενής είχε θέσει τη διάγνωσή του. Όπως αναφέρεται στη νεκρολογία του Ι. Βαλτή από το ιατρικό περιοδικό «Σωτηρία» (Αθήνα, 1950, τεύχος 3), η αρρώστια του ευαισθητοποίησε την διεθνή ιατρική κοινότητα και γιατροί όπως ο Saberol και ο Dangelot ήρθαν κατ’ επανάληψη στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού όπου νοσηλεύτηκε για λίγες μέρες, για να τον εξετάσουν. Στη νεκρολογία σημειώνεται ότι «κατά τας τελευταίας ημέρας της ζωής του υπήρξε κάτι το εξαιρετικό για όλους, γιατρούς και φίλους. Άφηνε στον καθένα που έφευγε μια ιδιαίτερη εντύπωσι λεπτότητος ψυχής, ανθρώπου και επιστήμονος» και καταλήγει ότι «οι ιατροί και το προσωπικό της Κλινικής άφησαν στους δικούς του να καταλάβουν τον θαυμασμό τους στον πραγματικά μεγάλο και ευγενικό ιατρό.»
Ως επίλογος αυτού του άρθρου κατατίθεται η άποψη των σημερινών συναδέλφων του αξέχαστου Ι. Βαλτή οι οποίοι, κατά τη γνώμη μου, είναι οι πλέον ειδικοί για να αποτιμήσουν το έργο του, σε μια εποχή μάλιστα που η ξεχασμένη φυματίωση επανεμφανίζεται με προτίμηση –όπως πάντα άλλωστε- τα πιο φτωχά στρώματα της κοινωνίας. «O πρόωρος θάνατός του, στα 1950, όχι μόνο άφησε δυσαναπλήρωτο κενό στο Νοσοκομείο, αλλά και σήμανε την οριστική διάλυση του Φυματιολογικού Κέντρου από το κράτος!» (Oδηγός Μνήμης, 100 χρόνια ΣΩΤΗΡΙΑΣ, 1903-2003)
ΥΓ. O υπογραφόμενος το παραπάνω άρθρο εκφράζει τις ευχαριστίες του στην κ. Ηλέκτρα Βαλτή – Χηνιάδη, Παιδίατρο και πρώην Διευθύντρια του Κέντρου Δηλητηριάσεων και στον κ. Αντώνη Ρασιδάκη, Αν. Καθηγητή Πνευμονολογίας του Παν/μίου Αθηνών, για την προσφορά πολύτιμου αρχειακού υλικού και πηγών που κατέστησαν δυνατή τη συγγραφή του. Θα πρέπει όμως να ευχαριστήσει την κ. Βαλτή για ένα πρόσθετο λόγο, γιατί του προσέφερε το αρχικό και θεμελιώδες ερέθισμα για τη γνωριμία του με την προσωπικότητα και το έργο του Ιωάννη Βαλτή.